2. ZABURZENIA PSYCHICZNE A WIEK WCZESNOSZKOLNY

JOANNA WACHOWIAK MONIKA RUDNIK

UCZEŃ Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI W SZKOLE

OŚRODEK ROZWOJU EDUKACJI, WARSZAWA 2020

 

 

Zaburzenia psychiczne a wiek wczesnoszkolny

 

Rozpoczęcie nauki w szkole to czas dużej zmiany dla całej rodziny. W procesie adaptacji ważny jest stosunek rodziców do nauki, oczekiwania wobec dziecka, a także okazywanie mu pomocy. Idealnie jest, gdy rodzice mają realne oczekiwania co do wymagań stawianych dziecku oraz wspierają je w osiąganiu celów. Nadmierne żądania, brak wsparcia, patologia i przemoc w rodzinie są czynnikami, które obciążają dziecko i utrudniają mu radzenie sobie ze stresem spowodowanym zmianą środowiska przedszkolnego lub bycia w domu z opiekunem - na środowisko szkolne.

Dodatkowo istotny jest stosunek rodziców do norm i zasad funkcjonowania w szkole, a także kontaktów ze szkołą. Na funkcjonowanie ucznia w szkole ogromny wpływ mają relacje społeczne, funkcja pełniona przez młodego człowieka w grupie oraz poczucie bycia częścią zespołu klasowego. Dzieci, zwłaszcza z domów z obciążającymi problemami, wchodzą w role i zachowują się adekwatnie do nich, np. błazen klasowy swoim zachowaniem prowokuje wszystkich do śmiechu. Często rola odgrywana przed otoczeniem i poprzez którą postrzega ono ucznia powoduje, że ignorowane są niepokojące symptomy i nieudzielane jest dziecku konieczne wsparcie.

Szacuje się, że zaburzenia psychiczne dotyczą około 13% dzieci i młodzieży. Obecna sytuacja, związana z epidemią, i w jej następstwie duże zmiany w życiu rodzin, a także nasilony lęk, w konsekwencji mogą doprowadzić do wzrostu zaburzeń psychicznych wśród uczniów.

Zaburzenia zachowania są niespecyficznym czynnikiem ryzyka rozwoju niemal wszystkich schorzeń psychicznych, częściej dotyczą chłopców niż dziewcząt. Utrwalone zachowania antyspołeczne, agresywne lub buntownicze wpływają negatywnie na rozwój dziecka, jego rodzinę i  otoczenie. Uczeń swoim zachowaniem łamie prawa innych ludzi i zasady współżycia społecznego.

W procesie diagnozy należy pamiętać, że zachowania te znacznie przekraczają normy dla danego wieku i kręgu kulturowego; skrajnymi formami są konflikty z prawem i zachowania przestępcze. Wpływ na rozwój zaburzeń zachowania mają czynniki biologiczne oraz rodzinne dziecka, a także jego temperament, poziom impulsywności, odporność na frustrację, trudności w wyrażaniu emocji.

Czynniki biologiczne:

• choroby i zakażenia w czasie ciąży oraz powikłania okresu okołoporodowego;
• wczesna separacja (zaburzenia więzi);
• zespół nadpobudliwości psychoruchowej;
• niższy iloraz inteligencji;
• specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych (dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia);
• przewlekłe choroby.

 Czynniki rodzinne:

• sposób wychowania (brak konsekwencji, nadmierna sztywność, kary cielesne, brak aktywności w rodzinie);
• złe warunki socjalne;
• niskie wykształcenie rodziców;
• maltretowanie fizyczne, psychiczne, seksualne.;
• konflikt między rodzicami, rozwód;
• konflikty z prawem w rodzinie;
• uzależnienia i choroby psychiczne w rodzinie;
• słabe wsparcie i nieodpowiednia komunikacja z dzieckiem (lub jej brak), brak zainteresowania nim.

 

Najważniejsze zaburzenia psychiczne, które mogą pojawić się w okresie wczesnoszkolnym

1. Zaburzenia adaptacyjne i potraumatyczne: lęki, mutyzm wybiórczy, zaburzenia odżywiania, moczenie mimowolne.
2. Zaburzenia lękowe: lęk separacyjny, społeczny, fobie.
3. Łagodne całościowe zaburzenia rozwoju: autyzm atypowy, zespół Aspergera.
4. Zaburzenia powstałe w wyniku uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego: niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia psychotyczne.
5. Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (inaczej: nerwica natręctw), zespół anankastyczny. Nerwica anankastyczna to zaburzenie, którego cechą charakterystyczną jest występowanie nawracających, natrętnych myśli (obsesje) i/lub czynności (kompulsje), którym trudno się oprzeć, ponieważ próba powstrzymania się od nich wiąże się z narastającym lękiem, niepokojem, napięciem, cierpieniem.

 

Charakterystyka wybranych zaburzeń psychicznych

1. ZABURZENIA LĘKOWE

Lęk wiąże się z naszym rozwojem, lecz zdarza się, że zamiast pełnić funkcję adaptacyjną, staje się przeszkodą w prawidłowym funkcjonowaniu, utrudnia bądź uniemożliwia życie społeczne.

Lęki specyficzne dla faz rozwojowych:

Okres przedszkolny – lęk przed obcymi ludźmi i sytuacjami, lęk przed ciemnością, lęk przed wyimaginowanymi potworami, lęk przed zwierzętami.

Okres szkolny – lęk przed odrzuceniem przez rówieśników, lęk przed zawstydzeniem.

Dorastanie – lęk dotyczący wyglądu, niepowodzenia czy sytuacji społecznych.

Lęk separacyjny (SAD) – lęk przed separacją w dzieciństwie to nadmierne zamartwianie się lub strach przed byciem z dala od rodziny lub osób, do których dziecko jest najbardziej przywiązane. Dzieci z SAD boją się, że się zgubią lub że komuś z rodziny stanie się coś złego w czasie, gdy będą rozdzieleni.

Najczęstsze objawy lęku separacyjnego:

• odmawianie spania w swoim łóżku; kontrola w nocy, czy rodzice są w domu;
• niechęć lub odmawianie spania poza domem;
• powtarzające się koszmary senne, w których głównym tematem jest oddzielenie od rodziny;
• poważny niepokój w sytuacji oddzielenia od bliskich z powodu wyjazdu samego dziecka lub członków rodziny albo w sytuacji, gdy taka rozłąka jest spodziewana;
• nadmierne zamartwianie się o bezpieczeństwo członka rodziny i swoje bezpieczeństwo; zamartwianie się z obawy przed zgubieniem się;
• nierealistyczne zamartwianie się nieszczęściami, które mogłyby spaść na rodziców, strach, że coś im się stanie, uporczywe myśli o ich śmierci;
• odmawianie chodzenia do szkoły z obawy przed rozłąką z osobą, z którą dziecko jest związane (nie obawa przed wydarzeniami w szkole);
• lękliwość i niechęć do pozostawania samemu;
• częste bóle brzucha, głowy, uskarżanie się na stan zdrowia;
• bóle mięśni lub napięcie mięśni;
• objawy paniki lub wybuchy złości w sytuacji separacji od bliskich;
• powtarzanie się objawów fizycznych (nudności, bóle brzucha, bóle głowy) w sytuacji separacji, np. w momencie wejścia do szkoły, wyjazdu na wakacje.

Zespół lęku uogólnionego (GAD) to chroniczne, nadmierne zamartwianie się i lęki, które zdają się nie mieć żadnej konkretnej przyczyny. Dzieci z lękiem uogólnionym bardzo często się martwią o to, co będzie, tym, co było, tym, czy będą akceptowane przez innych, sprawami rodziny, swoimi możliwościami i nauką w szkole.

Najczęstsze objawy lęku uogólnionego to:

• wiele zmartwień związanych z tym, co może się zdarzyć; 
• liczne zmartwienia związane z kolegami, szkołą i innymi zajęciami;
• ciągłe myśli i lęki dotyczące bezpieczeństwa własnego i bliskich;
• odmawianie chodzenia do szkoły;
• częste skarżenie się na bóle brzucha, głowy, uczucie ściskania w gardle;
• bóle i napinanie mięśni;
• zaburzenia snu;
• ciągłe tulenie się do członków rodziny;
•  
• trudności w koncentracji;
•  
• niemożność zrelaksowania się.

Mówiąc o lęku, warto zwrócić uwagę na zagadnienie fobii szkolnej. Określenie to używane jest w sytuacji, gdy uczeń ma silne objawy lękowe oraz somatyczne (nudności, gorączka, ból głowy, ból brzucha) przed pójściem do szkoły. Warto podkreślić, że zachowanie to podyktowane jest lękiem, a nie lenistwem czy brakiem motywacji. W przypadku zaobserwowania u ucznia symptomów lęku warto przeprowadzić rozmowę z rodzicami oraz psychologiem/pedagogiem szkolnym i zachęcić rodziców do kontaktu z poradnią psychologiczno-pedagogiczną i/lub lekarzem psychiatrą.

1. MUTYZM WYBIÓRCZY

Człowiek jako istota społeczna ma silną potrzebę komunikowania się i bycia zrozumianym. Osoba z mutyzmem wybiórczym przeważnie swobodnie komunikuje się w domu, ale milczy lub rozmawia zdawkowo w środowisku szkolnym lub innym społecznym. Może to dotyczyć tylko wybranych osób, z którymi się nie komunikuje. Warto zatem zwróć uwagę na dzieci nieśmiałe i małomówne. Pamiętajmy, że mamy tendencję do reagowania na podopiecznych, którzy prezentują zachowania agresywne i silne emocje, ale jeśli dziecko jest "cicho" i dobrze się uczy, możemy zignorować sposób, w jaki komunikuje swój lęk.

Milczenie dziecka nie ma nic wspólnego z manipulacją, uporem czy skokiem rozwojowym – podyktowane jest ogromnym lękiem. Przeważnie dzieci z mutyzmem są w normie intelektualnej, zazwyczaj nie mają trudności dydaktycznych, a często w sytuacjach, gdy mowa nie jest wymagana, mogą odnosić sukcesy szkolne. Niektóre dzieci z mutyzmem wybiórczym mają problemy z jedzeniem na terenie szkoły i korzystaniem z toalety.

W sytuacjach stresowych dzieci z mutyzmem wybiórczym często:

• mogą mieć problem z nawiązaniem kontaktu wzrokowego;
• nie uśmiechają się, mają "kamienną twarz", nie zdradzającą żadnych emocji;
• trudno jest im powiedzieć "cześć", "do widzenia", "dziękuję";
• wydaje się, że są niekulturalne, ale nie robią tego celowo;
• czują duży niepokój, gdy są zmuszane do mówienia;
• mogą ssać palce, obgryzać paznokcie, dotykać włosy lub gryźć rękaw bluzki;
• mogą być nadwrażliwe na dotyk, zapach, dźwięki z otoczenia lub tłum ludzi;
• mają niskie poczucie własnej wartości;
• mogą być perfekcjonistami;
• nie lubią zmian, szczególnie tych, które są zaskoczeniem;
• nie lubią być w centrum uwagi.

W jaki sposób zachowywać się wobec dzieci z mutyzmem?

• nie zmuszajmy dziecka do mówienia i nie zawstydzajmy, jeśli nie jest w stanie rozmawiać w danej chwili;
• traktujmy dziecko tak samo jak inne dzieci – nie skupiajmy na nim swojej uwagi;
• nie karzmy dziecka za brak mowy, nie bądźmy sfrustrowani, jeśli dziecko nie mówi;
• nie zadawajmy otwartych pytań, zmieńmy je na pytania zamknięte, aby dziecko mogło kiwnąć głową na "tak" lub "nie";
• postarajmy się unikać kontaktu wzrokowego;
• jeśli dziecko się odezwie, ukryjmy swoje zdziwienie, zachowujmy się normalnie.

 

1. TIKI

Tiki to mimowolne, nagłe, powtarzające się, ale nierytmiczne ruchy (tiki ruchowe) lub wokalizacje (tiki wokalne). Pojawiają się w seriach i najczęściej obejmują ograniczone grupy mięśni.

Do zaburzeń tikowych według Klasyfikacji DSM-510 zaliczamy: zespół Gillesa de Tourette’a (GTS), zespół przewlekłych tików ruchowych lub głosowych, zespół tików przemijających, niesklasyfikowane zespoły tików i inne sklasyfikowane zespoły tików. Stanowią one grupę zaburzeń hiperkinetycznych, wynikających z nieprawidłowej czynności układu pozapiramidowego.

Tiki ruchowe proste wywołane są skurczem pojedynczego mięśnia. Przykładem tików ruchowych prostych jest mrużenie powiek, wzruszanie ramionami, potrząsanie głową, marszczenie czoła, otwieranie ust, wytrzeszczanie oczu, unoszenie brwi, ściąganie warg w ryjek, wysuwanie języka, grymasy twarzy, ruchy żucia.

Tiki wokalne proste to dźwięki nieartykułowane: chrząkanie, pociąganie nosem, pokrzykiwanie, gwizdanie, wąchanie przedmiotów lub swoich rąk, mlaskanie, cmokanie, pojękiwanie, mruczenie, szczekanie i naśladowanie innych dźwięków wydawanych przez zwierzęta, głośne odbijanie, czkawka, krztuszenie się, jęczenie.

Tiki złożone angażują wiele grup mięśniowych, są wolniejsze, dłuższe i sprawiają wrażenie celowo wykonywanych ruchów dowolnych lub zrozumiałych wypowiedzi mających pewne znaczenie. Przykłady tików ruchowych złożonych to dotykanie nosa, dotykanie innych ludzi, wąchanie przedmiotów, wąchanie swoich rąk, podskakiwanie, zagryzanie warg, kopanie, wsuwanie palca do gardła, lizanie siebie lub innych, całowanie przedmiotów, sekwencyjny układ ruchów w obrębie twarzy.

Tiki wokalne złożone to oprolalia (niecelowe przeklinanie), echolalia (powtarzanie zasłyszanych sylab, fragmentów słów), palilalia (powtarzanie swoich wypowiedzi), powtarzanie sylab (np. "och", "ach"), powtarzanie słów (np. "co powiesz", "przestań", "Kasiu") i fragmentów zdań, nietypowości mowy (przeciąganie słów, zmiany intonacji głosu).

Sekwencja wydarzeń prowadząca do pojawienia się tiku: uczucie potrzeby wykonania tiku => wzrost napięcia => => tik => czasowe zniesienie napięcia

 

Czynniki chroniące przed zaburzeniami psychicznymi na etapie wczesnoszkolnym

1. Skupianie na dziecku pełnej uwagi, kiedy jesteśmy zainteresowani tylko tym, co się dzieje w jego świecie. W domu, szkole, na dodatkowych zajęciach dajmy mu prawo czuć i nie umniejszajmy rangi jego trudności. Bądźmy bez telefonu, nie wykonujmy w tym czasie żadnych czynności domowych, nie planujmy w głowie, nie myślmy o liście spraw do załatwienia, nie rozmawiajmy z rodzeństwem lub innymi dziećmi. Niech to będzie chociaż 10 minut dziennie.
2. Na myślenie o sobie duży wpływ ma nasza samodzielność. Dajmy dziecku możliwość zdobywania nowych umiejętności i ich ćwiczenia, nie poganiajmy, doceńmy wysiłek, a nie tylko efekt końcowy, mówmy o tym, co robi dziecko, nie skupiajmy się tylko na wyniku, efekcie końcowym pracy, np. gdy dziecko uczy się obierania ziemniaków i widzimy, że sprawia mu to trudność, warto je wesprzeć komunikatem typu: obieranie ziemniaków wymaga precyzji, zręczności; rozegranie meczu fair play, bez otrzymania żółtej kartki, wymaga uważnej gry i współpracy – zauważmy, że to jest cenniejsze niż zwycięstwo.
3. Nazywajmy przeżywane przez dziecko uczucia, rozmawiajmy o sytuacjach z życia dziecka, nie dawajmy w chwili silnych emocji tabletu, telefonu, słodyczy czy możliwości oglądania telewizji w celu rozładowania napięcia.
4. Dzieci najlepiej uczą się przez naśladowanie. Jeśli chcemy wprowadzić zdrowe nawyki u dziecka, wprowadźmy je także w swoją codzienność: odżywiajmy się zdrowo, śpijmy tak długo, aby zregenerować organizm, szanujmy innych, przestrzegajmy norm społecznych, swoją postawą dawajmy pozytywny przykład dziecku.
5. Chrońmy dziecko przed rozmowami pomiędzy dorosłymi, których nie powinno być świadkiem, a także sytuacjami, których nie powinno być uczestnikiem.

W leczeniu zaburzeń psychicznych i niwelowaniu niepokojących zachowań dziecka ważne jest, aby najpierw usunąć wszystkie możliwe fizyczne i psychiczne źródła rozdrażnienia i stresu. Niezwykle istotne okazuje się ustalenie, która dziedzina życia stanowi źródło problemu – w czym to właśnie nauczyciel często jest niezastąpiony ze względu na obserwowanie ucznia w  różnych sytuacjach. Wskazane jest, aby starannie przyjrzeć się warunkom w domu, szkole, na zajęciach dodatkowych, a później rozważyć, co można zrobić, aby nie dostarczały one tyle stresu. Czasami zmiany w środowisku nie wystarczą, aby wpłynąć na polepszenie funkcjonowania dziecka, i wtedy konieczna jest wizyta u lekarza psychiatry i/lub terapia psychologiczna. Nie możemy ignorować niepokojących objawów. Cenna będzie rozmowa o ewentualnych wątpliwościach z pedagogiem/psychologiem szkolnym, a także ze specjalistami z poradni psychologiczno-pedagogicznej. Nauczyciel może powiedzieć rodzicowi o swoim niepokoju, ale nie powinien stawiać diagnozy, gdyż może to zrazić rodzica do podjęcia decyzji o szukaniu wsparcia i terapii dla dziecka.